قرن های متمادی است که بافت فرش وابسته به موادی است که در یک محل خاص یافت و به روشی سنتی آماده میشوند. عمر پشم مرینوس استرالیایی در ایران کوتاه بود و حتی رنگزاهای مصنوعی شیمیایی که در اوایل قرن چهاردهم شمسی یا بیستم میلادی به صنعت فرشبافی ایران معرفی شدند، نیز به روش سنتی مورد استفاده قرار میگیرند.
البته در هر ناحیه از ایران از تکنیکها و رنگزاهای خاصی برای رنگرزی نخ فرش استفاده میشود. رنگرزی سنتی نخ فرش در ایران زمین قدمتی صدها ساله دارد، برای مثال سالها پیش مردی انگلیسی در سودای آموختن رموز رنگرزی پشم و ابریشم به روش سنتی ایرانی به ایران آمد. رنگرزهای سنتی ایرانی از فراوردههای گیاهی، حیوانی و معدنی برای تولید رنگزاها و تثبیت کنندههای رنگ استفاده میکنند، تثبیت کننده عاملی است که ظرفیت الیاف را برای جذب رنگ و ثابت نگه داشتن رنگ افزایش میدهد.
فرآیند رنگرزی سنتی:
رنگرزی سنتی فرش به سه روش اصلی انجام میشود.
رنگرزی مستقیم:
رنگرزی مستقیم قدیمی ترین روش برای رنگ کردن الیاف است. تهیه رنگ ارغوانی از پوست ارغوانی و بنفش و بعضی روش های استفاده از رنگزای ایندیگو نمونهای از رنگرزی مستقیم است.
رنگزای تثبیت کننده:
ابتدا پشم با نمک های خاصی آماده میشود تا رنگزا بتواند به الیاف پشم متصل شود و رنگزایی با رنگ نسبتا ثابت به دست بیاید. نمک های قلع، آلومینیوم، مس و آهن نمونه ای از تثبیت کننده های رنگ میباشند.نوع تثبیت کننده شدت رنگ را تعیین میکند.
رنگزای خمی:
رنگزای ایندیگو در هزاره سوم یا چهارم قبل از میلاد مسیح کشف شد و رنگ کردن با ایندیگو یا نیل مثالی از رنگرزی فرش به روش خمی است.
این روش ترکیبی از فرایند اکسایش و کاهش است. رنگ آبی نامحلول در آب گیاه ایندیگو طی فرایند تخمیر استخراج میشود. سپس این رنگ اکسید میشود تا رنگزای آبی به رنگزای زرد محلول در آب تبدیل میشود. رنگ در خم ریخته میشود و پشم داخل خم انداخته میشود. زمانی که رنگرز پشم را از خم بیرون میآورد، رنگ اکسید میشود و دوباره آبی نیلی (ایندیگو) نامحلول در آب به دست میآید. چون رنگزای آبی نیلی پیوندی شیمیایی با نخ برقرار نمیکند، الیاف رنگ شده، به ویژه الیاف پنبهای مقاومت بالایی در برابر سایش ندارد.
رنگزاهای طبیعی:
سالها پیش رنگرزان متوجه شدند که هر چه پشم بیشتری در دیگ رنگرزی انداخته شود، رنگ ها ظریف تر میشود. استادکاران ازین نکته برای خلق رنگ های مورد نظر خود استفاده کردند. رنگ اول رنگی سیر و پررنگ است و رنگهای بعدی کمرنگتر و روشنتر میشود. با در نظر گرفتن این تغییرات میتوان فرشی دستبافت را با رنگرزی دستی تهیه کرد، این پدیده اصطلاحاً آب رگه (abrage) گفته میشود. در ادامه مهمترین رنگزاهای طبیعی و رنگ گیاهی نخ قالی مورد استفاده در رنگرزی سنتی نخ فرش را معرفی میکنیم.